نگاهی به عزاداری بوشهری

نگاهی به عزاداری بوشهری

موقع کودکی، وقتی از تلوزیون فیلم رزمندگانی را دیدم که در مسجد جامع خرمشهر دور محمد فخری می‌چرخیدند و با نوای «ممد نبودی» سینه می زدند، حتی به فکرم هم نمی رسید روزی پایم به جنوب و مجالس سینه زنی آن باز شود و خودم در حلقه عزاداران - که به زبان محلی «بَر» گفته می شود- به سبک بوشهری سینه بزنم. شیوه ای از عزاداری برای امام حسین که هنوز با اینکه دیگر جنوب نیستم در من زنده است و یکی از چیزهایی است که گاهی دلم برایش تنگ می شود.

این نوع سینه زنی به صورت دایره ای است و مداح در میان سینه زنان مداحی می کند و عزاداران به صورت مواج و دایره ای به سینه زدن مشغول می شوند. این مراسم بسیار تماشایی و غم انگیز بر گزار می شود و هر بیننده ای را تحت تا ثیر قرار می دهد. همه متفق القولند که این نوع سینه زنی از بوشهر به دیگر شهرهای جنوب راه یافته است. علی رغم اینکه با کمی تغییر در دیگر شهرهای ایران این سبک را می بینیم ولی زادگاه و موطن این نوع سینه زنی بوشهر بوده است. این سبک سینه زنی را «عباس دریانورد» که خود یکی از مداحان بزرگ و مروجان اصلی آن بود به اهواز برد و در آنجا حسینه ای به نام حسینه بوشهری ها بوجود آورد و این سبک عزاداری را رواج داد.

سینه زنی بوشهری

در ابتدا تعدادی از نوازندگان دمّام، سنج و بوق از کوچه شرع به نواختن می کنند و وارد تکیه می شوند. این موسیقی به نوعی فراخوانی عزاداران برای دعوت به عزاداری است بعد از آن سینه زنی، با نوحه خوانی شخصی که به عنوان «پيشخوان» يا «سرخوان» شناخته شده آغاز می گردد. در ابتدای مراسم خردسالان جوانان و دست اندر کاران مسجد گرد پيشخوان در وسط محل برگزاری مراسم حلقه ای دايره شکل تشکيل مي دهند که به آن «بَر» می گويند.

در مراسم سينه زنی عده‌ای مسئول ساختن و کنترل برها می باشند که آنان را «برساز» يا «سينه گردان» می نامند. شرکت کنندگان برای رعايت نظم و ايجاد فاصله در بر با دست چپ قسمت راست کمر همديگر را می گيرند و با دست راست سينه می زنند. سينه زن ها همراه با حرکت موزون پا (پاکِشیدن) گرد پيش خوان می چرخند و با همسرايی در جواب نوحه‌ی پيش خوان او را همراهی می کنند؛ معمولا در هنگام همخوانی سينه زده نمی شود. حلقه‌ی سينه زنی رفته رفته با شرکت سينه زنان ديگر گسترش ميابد تا جايی که بايد ميان این بر، برای سينه زنان جديد بر ديگری ساخته شود. بدين ترتيب تا آخر مراسم «بر ساز» افزايش تدريجی سينه زن ها را با ایجاد بر اداره می کند. او برای تشکيل بر تازه به جز سينه زن های ماهر محل از افراد سرشناس و سينه زنان معتبری که از محله های ديگر برای عزاداری آمده اند نيز با در نظر گرفتن شرايط سنی آنها استفاده می کند.

این مهم در گذشته به گونه ای رعايت می شده که پس از تشکيل حلقه های سينه زنی، در بر های وسط از ساير افراد محلی و جوانان و آخرين برها از خردسالان و دست اندر کاران مراسم تشکيل می شده است. نوحه های پيش خوانی به دليل کم اهميت بودن کمتر مورد توجه قرار مي‌گيرند به همين دليل شعر و اشعار جديدی برای پیشخوانی بوجود نيامده است. پس از اجرای چهار يا پنج نوحه مختلف «زير واحد» زمانی که ريتم سينه زنی و نوحه ها به اوج می رسد نوحه خوان پس از مکثی که حدود ده تا دوازده ضربه سينه زنی به طول می انجامد با گفتن «واحد» دستوری را برای سينه زن ها صادر می کند.

سينه زن ها که بيش از این همزمان و با جلو و عقب بردن پا ها (برای دور خوردن) بر سينه های خود می کوبيدند به پيروی از دستور واحد فقط يک بار آن هم با جلو آوردن پاهای راست به سينه زنی می پردازند و به این ترتيب ضربه های سينه زنی به نصف تقليل می يابد که بعضيها بی درنگ پس از دستور واحد به به اشتباه می گويند «الله واحد» در صورتی که بايد بگويند «اِلّا واحد» يعنی (فقط يکی). پس از دستور واحد، سينه زنی و نوحه خوانی به اوج مير سد و سينه زنان بويژه آنهايی که در برهای داخلی دايره حضور دارند با هم دست ها را به سوی بالا دراز کرده و هنگام جلو آوردن پاها با خم نمودن بدن محکم به سينه های خود می کوبند. قابل به ذکر است که این نوع سينه زنی از مرزهای ایران نيز پا فرا تر گذاشته اند و در بعضی از شهرهای شعيه نشين عراق به همين شکل با چند تغيير جزی به سينه زنی می پردازند.

ریشه های سینه زنی بوشهری

سینه زنی بوشهری امروزی را «ناخدا عباس دریا نورد» با سامان دادن سبک بوشهری اصیل قریب به صد و بیست سال پیش رواج داد. او اولین فرمانده ایرانی اولین کشتیهای جنگی ایران یعنی مظفر و پرسپولیس بود که در خانواده ای اهل دریانوردی به دنیا آمد. پدر او ناخدا احمد با كشتي هاي بادباني علاوه بر اين كه سرتاسر خليج فارس را طي كرده بود، تا سواحل هند و آفريقا و زنگبار هم دريانوردي نموده بود.

در حدود سال 1255 هجري شمسي خداوند به ناخدا احمد فرزند ذكوري عطا كرد كه او را «عباس» نام گذاردند. عباس تحصيلات ابتدايي را در مكتب خانه فرا گرفت و همين كه به سن دوازده سالگي رسيد به همراه پدرش به دريانوردي پرداخت و چون استعداد و هوش بسيار داشت به سرعت در كشتي راني و دريانوردي مهارت يافت. در يكي از همين سفر ها بود كه پدر وي فوت كرد و او (كاپيتان عباس) كه جواني بي تجربه از فن دريانوردي بود و تنها طي سفر هايي كه همراه پدرش به آفريقا مي رفت اندكي با ره هاي دريايي و سواحل آشنا شده بود و چند بار نيز شخصا سكان كشتي را به دست گرفته بود، عهده دار اداره و هدايت كشتي شد. و كشتي بدون ناخدا را از زنگبار به بوشهر رساند. عباس كه بعد ها به «كاپيتان عباس» و «ناخدا عباس» شهرت يافت نام خانوادگي «دريانورد» را براي خود انتخاب كرد از راه مفاخرت گفته:ء

ليك از فضل خداوند كريم ذوالمنن

وارث دريانوردي باشم از جد پدر

ناخدا عباس در مسافرت ها به واسطه ي معاشرت و آميزش با مردم ممالك خارجه به زبان هاي انگليسي، هندي، آلماني، فرانسوي، و ژاپني آگاهي كامل داشته و با آن ها تكلم مي كرده و اشعاري هم به زبان هندي گفته است.

ناخدا عباس دريانورد در مقام فرماندهي كشتي مظفري(اولین کشتی جنگی ایران که ناصرالدین شاه از بلژیک خرید) به درجه كاپيتاني ارتقا يافت و اجازه پوشيدن لباس فرماندهي در يايي را به دست آورد. او نه تنها چند هزار بيت از اشعار شعراي فارسي زبان را از حفظ داشت بلكه خود نيز شعر مي گفت و بسياري از مرثيه ها و نوحه هاي مذهبي او در سراسر خليج فارس معروف و مشهور است. وي بعد از اين كه كشتي مظفري از كار افتاد فرمانده ناوچه هاي توپدار و ضد قاچاق گمرك بوشهر شد. ناخدا عباس دريانورد در دوران سلطنت رضا شاه خدمات بزرگي در شناسايي راه هاي آبي و سواحل ايران براي دولت و نيروي دريايي انجام داد. او كاشف راه دريايي خورموسي تا بندر شاهپور (بندر امام کنونی) و سپس معشور (ماهشهركنوني) است و بيشتر علامت گذاري دريايي در اين راه دريايي با نظر او بعمل آمده است.

چون كاپيتان عباس اطلاعات كاملي از وضع سواحل و خليج فارس داشت، موقعيت خورموسي را معرفي كرد و همين امر سبب شد كه بندر شاهپور در كنار آن ساخته شود و پس از تاسيس نيروي دريايي كه به دستور رضا شاه صورت گرفت، مدت ها با سمت ناوسرواني عهده دار امور دريايي بندر شاهپور بوده است. رضا شاه که به اطلاعات و تجربيات عميق كاپيتان عباس در امور بندري و دريانوردي واقف بود، مدت شش ماه او را به همراه خود به شمال برد تا در آن جا مطالعه نموده و براي تاسيس نيروي دريايي دریای خزر طرح ها و نظريات و پيشنهاداتي ارائه کند.

كاپيتان عباس برخلاف انتظار در سال 1320 شمسي بازنشسته شد و اين امر باعث رنجش او گرديد ولی دوباره در سال 1325 به خدمت فراخوانده شد و باز در سال 1329 شمسي بازنشسته شد. او در سن 78 سالگي در سال 1333 هجري شمسي در اهواز و فات يافت و در بقعه امامزاده علي بن محمد زيار مدفون گرديد.

روس سنگ مزار ش اين ابيات را از خود او نوشته اند:ء

من از خدمت آب و اين خاك پاك

نياسوده ام جز به وقت هلاك

از ناخدا عباس دریانورد اشعار نغز بسیاری در رثای اهل بیت به جا مانده که به دو نمونه زیبا از آنها اشاره می شود.

سینه زنی واحد، شعر عباس دریانورد. برای دانلود مداحی این شعر با صدای امیر کردی زاده (پسر مرحوم بخشو) اینجا را کلیک کنید.

در کربُبلا شورش محشر بود امشب

در قلب حسین از ستم اخگر بود امشب

از هیبت این شب به فغان دختر زهرا

ز اندیشه فردای برادر بود امشب

با لحن حجازي به نوا گشته سكينه

تا بر سر گهواره ي اصغر بود امشب

با درد و الم سخت قرين گشته به مردن

بس عابد بيمار به بستر بود امشب

در خیمه همه اهل حرم زار و پریشان

از آه و فغان دیده ز خون تر بود امشب

بر زانوی غم با دل پر حسرت و گریان

زینب ز غم مرگ برادر بود امشب

لیلا شده ماتم زده با حالت مضطر

اندر غم مرگ علی اکبر بود امشب

کلثوم حزین با دل پر خون و پریشان

در ماتم عباس دلاور بود امشب

گردیده رباب خون جگر از حالت اصغر

اندر سر گهواره مکدر بود امشب

با ناله و غم مادر قاسم شده دمساز

در حجله عروس خسته و مضطر بود امشب

قاسم چو یکی طایر بشکسته پر و بال

تا صبح ز غم دیده او تر بود امشب

در خلد برین از غم فردا شده دل خون

از بهر حسین زار پیمبر بود امشب

زهرا ز غم مرگ حسین گشته پریشان

خون در جگر ساقی کوثر بود امشب

گردیده حسن با جگر پاره عزادار

بر سینه زنان بهر برادر بود امشب

افسرده زغم دیده محزون و دل افگار

جد تو حسین سبط پیمبر بود امشب

ای شیعه در این بزم عزا اشک فشانید

در بزم حسین حضرت داور بود امشب

یک شب ز حیات شه دین بیش نمانده

جبریل امین واله و مضطر بود امشب

بر زینب و کلثوم و همه عترت طه

رنج و محن از چرخ ستمگر بود امشب

یک دشت پر از همهمه لشکر اعدا

در دست همه نیزه و خنجر بود امشب

نوحه‌ای از ناخدا عباس دریانور با تضمین اشعار حافظ

لبالب گشته از خونابه ی غم ساغر دل ها

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

بگرداب بلای کربلا زینب زغم می گفت

کجا دانند حال ما سبکباران ساحل ها

میان خاک و خون ای جان خواهر خفته ای تا کی

جرس فریاد می دارد که بر بندید محمل ها

به خون رنگین محاسن کرده ای از حنجر اصغر

که سالک بی خبر نبود ز راه و رسم منزل ها

زپیچ سنبل مشکین گیسوی علی اکبر

زتاب جعد مشکینش چه خون افتاده در دل ها

عروس بینوا با صد نوا می گفت با قاسم

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

دمادم شهربانو سر به زانو می زد و می گفت

مَتی ما تَلقَ مَن تَهوی دِع الدُنیا و اَمِهلها

غم قتل حسین ای دل بود هر روزه درد افزون

نهان کی ماند آن رازی کزو سازند محفل ها

بنال ای «ناخدا» اندر عزای زاده‌ی زهرا

که تا روز قیامت سوخت باید جمله‌ی دل ها

مداحان معروف سبک بوشهری

سبک بوشهری به دلیل روش خاص عزاداری، سینه زنی و ردیفهای موسیقایی به خصوص، یکی از شاخصه های فرهنگی نوار ساحلی خلیج فارس به خصوص بوشهر است. از میان مداحان معروف این سبک می توان به آقایان جهانبخش کردی زاده (بخشو)، گراشی، صبحدم و عباس دریانورد اشاره کرد. در این میان بَخشو (جهانبخش کردی زاده) از دیگر مداحان بوشهری معروف تر است و بسیاری از سبکها و تمهای مداحی بوشهری هنوز از سبک مداحی او نقل می شود.

جهانبخش کردی زاده فرزند مفتاح در سال 1315در محله باغ ملا بوشهر متولد شد. او در آغاز نوجوانی به نوحه خوانی علاقه مند بود و از کودکی به همراه پدرش به مسجد امامزاده مي‌رفت و به نوحه خوانی سيد علی مهيمنيان گوش ميداد و مورد تشويق خانواده جهت نوحه خوانی قرار مي‌گرفت. موسيقی مذهبی بوشهر بخصوص نوحه خوانی و مرثيه سرايی بخش مهمی از شهرت و رواج خود را مديون صدای دلنشين و فراگير بخشو می باشد. بخشو علاوه بر نو حه خوانی موسيقی نيز مي‌دانست و نی جفتی و سازهای ضربی را به خوبی می نواخت و در خيام خوانی، شروه، مصيبت، چاووشی، بيت، صبحدم، مناجات و ذکر نيز از بهترين ها قلمداد می شد .تن صداي مرحوم کردي زاده به گونه اي بود که بعد از خواندن در چهار محل از شهر، به هيچ وجه تغييري در آن ايجاد نمي شد و زنگ صداي ايشان گيراتر مي شد و به قول احمد آرام صداي ملکوتي مرحوم جهانبخش کردي زاده هر شنونده‌اي را مجذوب خود مي‌کند. هنر موسيقائي او در آن بود که بدون ديدن دوره خاص و دانش کلاسيک، به طور خود جوش و خدادادي از تکنيک ديافراگم و برون صدا درسينوس هاي خود بهره مي جست.

ء«ناصر تقوایی» کارگردان هنرمند ایرانی در سال 1349 شمسی مستندی با نام «اربعین» از عزاداری در بوشهر ساخت که در آن مرحوم بخشو مداحی می کند. قسمتهایی از این مستند را در زیرمی‌توانید ببینید.

یکی از تمهای تأثیر گذار و ماندگار که اکثراً مداحی بوشهری را با ریتم آن می شناسند ریتم «ممد نبودی ببینی» است. این نوحه که به یاد محمد جهان آرا فرمانده سپاه خرمشهر اولین بار در مسجد جامع آن شهر توسط محمد فخری خوانده و بعدها توسط کویتی پور و ارکستر سمفونی و گروه کر باز خوانی شده، از آهنگی استفاده می کند که سالها قبل مرحوم بخشو آن را ابداع کرده بود. متن اصلی نوحه درباره فغان و درد و دل لیلا با امام حسین در رثای به میدان رفتن اکبر است که در ادامه آورده شده. مداحی این شعر را با صدای آقای کشتکار می توانید از اینجا دانلود کنید.

لیلا بگفتا ای شه لب تشنه کامان

دستم به دامان آقا الامان

رودم به میدان می رود در چنگ گرگان

از هجر اکبر مشکل برم جان

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

شب ها نخفتم تا سحر پای گهواره

تا تو را کردم هیجده ساله

کردی امیدم نا امید این بود خیالت

رفتی ز دنیا شیرم حلالت

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

دارم امیدی از خدا یک بار دیگر

در برم آید نوجوان اکبر

گردم به دور قامتش دستی به گردن

بوسم دو چشم شهلای اکبر

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

ای زینب محزون بیا کن تو امدای

تا بُریم امشب رخت دامادی

اهل حرم گویند سرود اندر این وادی

از بهر اکبر تا کنیم شادی

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

محزون سرو سینه زند از بهر اکبر

می کند نوحه با دو چشم تر

گردد شفیعت ای جوان در صف محشر

از سر جرمت بگذرند دیگر

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

از دیگر تمهای معروف بخشو می توان به تم «أَ لِّلیل لیل عزاست» و «شیعه ماه غم آمد» اشاره نمود. بخشو حین بازگشت از زیارت مشهد مقدس در نوزده مرداد هزار و سیصد و پنجاه و شش در شیراز بر اثر حمله قلبی درگذشت و پس از تشییع جنازه باشکوهی در جوار امامزاده محمد باقر بوشهر به خاک سپرده شد.

منابع:ء

کتابها:ء

اهل ماتم - نویسنده و محقق محسن شریفیان

دوهزار و پانصد سال بر روي درياها - دريابد فرج ا... رسايي

دريانوردي ايرانيان- اسماعيل رائين

اینترنت:ء

http://dashtiha.blogfa.com/cat-58.aspx

http://mosquearasool.persianblog.ir/post/16

http://morwari.blogfa.com/post-1.aspx